Niko Županić i konstrukcija jugoslovenske etnogeneze
Apstrakt: U radu se razmatra uloga Nika Županića u procesima prevođenja antropoloških i arheoloških znanja na jezik političkog aktivizma tokom Prvog svetskog rata i neposredno nakon njega. Kako beleži Sima Trojanović, Županić je u maju 1914. godine zaposlen u Etnografskom muzeju u Beogradu, kao "činovnik za antropologiju" čiji je zadatak bio "da na prvom mestu vrši merenja srpskog naroda, pa tek onda tuđinaca na Balkanskom poluostrvu". Ovde je zvanično radio sve do 1922. godine, iako je ratne godine proveo van zemlje baveći se političkom propagandom, uz druge srpske i jugoslovenske intelektualce, a zarad stvaranja države Jugoslovena. Kada je počeo Prvi svetski rat, Županić se prijavio kao dobrovoljac zbog čega je prva tri meseca rata proveo u Nišu, da bi potom bio upućen u Rim, a zatim u London, gde je učestvovao u radu Jugoslovenskog odbora. Tokom 1916. srpska vlada ga je poslala u SAD s ciljem da zadobije podršku američkih Slovenaca u zalaganju za jugoslovenske ideje. U periodu od 1915. pa do kraja rata, on je pisao studije o južnoslovenskoj prošlosti i političke proglase, crtao granice željenih teritorija i držao govore o ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca. Njegova knjiga Etnogeneza Jugoslovena (1920), koja je pisana tokom rata i bila prvobitno namenjena za englesko tržište, na adekvatan način prikazuje preplitanje svih ovih elemenata. U njoj Županić ističe "stvaralačku moć krvi i rasnog izvora" brahikefalije ilirskih starosedelaca kod Jugoslovena. Stoga, kritička analiza i kontekstualizacija ovog dela omogućava nove uvide u shvatanja identiteta u istoriji domaće antropologije i arheologije. Reč je o studiji koja u svom vremenu nije imala široku recepciju u arheološkim krugovima, ali čije su ideje naknadno, selektivno i posredno postale nasleđe istorije srpske arheologije.
Ključne reči: Niko Županić, etnogeneza, Jugosloveni, Prvi svetski rat, instrumentalizacija nauke, prenos znanja